انواع روش های تشخیص قبل از تولد بیماری های ژنتیکی
PND چیست؟ به مجموعه آزمایش ها و اقداماتی که در حین دوران بارداری برای تشخیص قبل از تولد بیماری های ژنتیکی انجام می شود گفته می شود. این تست ها با نظر مستقیم پزشک، به صورت مرحله ای و با روش های غیرتهاجمی، نیمه تهاجمی و تهاجمی انجام می شوند.
روش های غیرتهاجمی به روش هایی گفته می شود که نمونه گیری را بدون هیچ گونه مداخله ای در بدن می توان انجام داد. در روش های نیمه تهاجمی معمولا خونگیری انجام می شود و در روش های تهاجمی نمونه گیری از داخل بدن انجام می پذیرد.
آزمایش PGD
تشخیص بیماری های ژنتیکی جنین پیش از لانه گزینی (PGD) یکی از روش هایی است که برای پیشگیری از یک بارداری مبتلا به یک بیماری ژنتیکی یا کروموزومی، در لقاح خارج از رحمی(IVF) کاربرد دارد. در روش PGD سلول یا سلول هایی را از جنین در روز سوم یا پنجم تکوین جنینی جدا نموده و از نظر ژنتیکی آنها را مورد بررسی قرار می دهند. سپس جنین هایی که نرمال هستند به رحم مادر منتقل می گردند. این روش به تنهایی تهاجمی نیست اما با وجود استفاده از روش IVF نیمه تهاجمی محسوب می شود. در این روش از طریق واژن اووسیت برداشته می شود و سلول های نرمال مجددا به رحم وارد می شود.
با انجام تست تشخیص ژنتیکی جنین پیش از لانه گزینی، می توان بیش از 100 مشکل ژنتیکی را بررسی کرد و از انتقال آنها به نسل بعدی جلوگیری کرد، با این وجود باز هم به انجام آزمایش ها و غربالگری های دوران بارداری نیاز خواهد بود.
بیشتر بخوانید:
کاردیوتوکوگرافی(CTG /Cardio tocography)
یک تست غربالگری متداول و غیر تهاجمی برای مانیتورینگ ضربان قلب است که شامل ثبت کوتاهمدت (حدودا 20 دقیقه) ضربان قلب جنین (FHR /fetal heart rate) و فعالیت رحم (uterine activity) می باشد.تغییرات را در میزان ضربان قلب جنین و رابطه زمانی آنها را با انقباضهای رحمی ثبت میکند. هدف از انجام تست کاردیوتوکوگرافی این است که نوزادان با مشکل کمبود اکسیژن با هیپوکسیک برای ارزیابیهای بیشتر سلامت شناسایی شوند و مشخص شود آیا نوزاد باید از طریق جراحی سزارین به دنیا بیاید یا با زایمان واژینال با استفاده از ابزار کمکی.
غربالگری پره اکلامپسی یا مسمومیت بارداری(Pre-eclampsia)
یک تست غیر تهاجمی برای بررسی فشار خون است. به علت فشار خون بالا، دفع شدید پروتئین (پروتئینوری) از طریق ادرار رخ می دهد و می تواند عوارض شدیدی از جمله سردرد، تشنج، احتمال سکته مغزی و اختلال در عملکرد کبد و کلیه را ایجاد کند. در این شرایط ختم بارداری با سزارین یا سقط اعلام می شود. این موضوع اگر به موقع بررسی نشود می تواند منجر به مرگ مادر شود.
غربالگری دیابت(GCT) و تحمل گلوکز(GTT)
غربالگری دیابت بارداری و تحمل گلوکز، یک تست نیمه تهاجمی از طریق خون گیری می باشد. برای خانم های باردار ابتدا آزمایش غربالگری دیابت بارداری(GCT) انجام می شود تا اشخاصی که در معرض این بیماری هستند شناسایی شوند. لازم به ذکر است که مثبت بودن نتیجه آزمایش GCT به معنای ابتلای قطعی به دیابت باداری نیست. برای پی بردن به قطعیت ابتلا به بیماری دیابت باداری لازم است در صورت مثبت بودن نتیجه آزمایش GCT، آزمایش دیگری به نام تحمل گلوکز(GTT) انجام شود.
علل بروز بیماری دیابت باداری می تواند شامل اضافه وزن قبل از بارداری یا ابتلای یکی از افراد نزدیک خانواده باشد که در این صورت فرد باردار، در اوایل دوران بارداری باید این آزمایش را انجام دهد اما اگر فرد باردار در دسته پرخطر قرار نگیرد، آزمایش غربالگری دیابت بارداری در سه ماهه دوم و بین هفته های 24 تا 30 بارداری انجام می شود. بدین صورت که ابتدا از فرد باردار یک تست قند خون ناشتا(8 الی 10 ساعت ناشتا لازم است) گرفته می شود سپس به فرد 50 تا 75 گرم گلوکز(بر اساس وزن خانم باردار) خورانده می شود و در دو الی سه مرحله در فواصل زمانی مختلف مجددا خون گیری انجام می شود.
آزمایش FCMB
روشی نیمه تهاجمی که در آن سلول های جنینی در خون مادر بررسی می شود. این روش بر اساس جداسازی و تکثیر سلول جنینی که از جفت وارد خون مادر شده اند می باشد. این سلول ها تمامی اطلاعات ژنتیکی جنین را برای اجرای یک تست پیش از تولد دارند.
غربالگری سرم مادر
تاریخچه غربالگری پیش از تولد، در واقع برمی گردد به اوائل دهه 1970 زمانی که ارتباطی را بین افزایش میزان α-فیتوپروتئین سرم مادری (AFP) با نقص لوله عصبی (NTD) پیدا کردند. و به تدریج تخمین میزان سطوح AFP وارد بخش بالینی شد و پیشرفت عمده بعدی اولتراسونوگرافی بود که در دهه 1980 با تعیین مارکرهای بیوشیمیایی سرم مادری در سندرم داون ادامه پیدا کرد.
غربالگری سرم مادر به دو صورت غربالگری مرحله اول(دیل مارکر یا آزمایش دو گانه) و غربالگری مرحله دوم(کواد مارکر یا چهارگانه) انجام می شود.
در غربالگری مرحله اول که از هفته یازدهم باداری تا سیزده هفته و شش روز انجام می شود ابتدا از خانم باردار سونوگرافی NT گرفته می شود تا عدد NT و CRL جنین مشخص شود. سپس در صورتی که عدد NT و CRL دارای شرایط لازم باشد در همان روز یا حداکثر 2 روز بعد آزمایش خون غربالگری مرحله اول (دبل مارکر)انجام می شود. در این آزمایش دو مارکر PPAP-A و Free B-HCG مورد بررسی قرار می گیرد.
- عدد NT: بررسی ضخامت چین خوردگی پشت گردن که باید کمتر از 3 میلی متر باشد.
- عدد CRL : بررسی قد نشسته جنین که باید در بازه 45 الی 84 سانتیمتر باشد.
جواب آزمایش دبل مارکر با صورت Low Risk و Borderline و High Risk گزارش می شود. معمولا در صورت High Risk گزارش شدن جواب آزمایش بر اساس نظر پزشک آزمایش NTD(بررسی مارکر PPAP-A به تنهایی جهت بررسی بیماری نقص لوله عصبی) و یا غربالگری مرحله دوم توصیه می شود.
در آزمایش غربالگری مرحله دوم(کواد مارکر یا چهارگانه) که از هفته پانزدهم تا بیست هفته و شش روز انجام می شود 4 مارکر آلفافیتوپروتئین(AFP)،استریول غیرکونژوگه (UE3T)، گنادوتروپين كوريونيك انساني(Free β-HCG)، Inhibin-A و PPAP-A در خون مادر چک می شود. لازم به ذکر است گاهی اوقات نظر پزشک بر این است که فرد باردار می تواند آزمایش NTD و Cell Free DNA(NIPT) را به عنوان جایگزین کواد مارکر انجام دهد. در صورتی که فرد باردار بیست هفته و شش روز بارداری را رد کرده باشد، آزمایش NIPT توصیه می شود و دیگر مجاز به انجام آزمایش NTD و کواد مارکر نمی باشد.
بیشتر بخوانید:
آزمایش Cell Free DNA یا NIPT
در قرن نوزدهم مشخص شده بود که سلول های جنینی وارد گردش خون مادر می شوند. اما تا سال 1997 وجود DNA آزاد شده از سلول جنینی (cell free fetal DNA/cffDNA) تایید نشده بود. منشاء cff DNA از سلول های تروفوبلاست جفت بوده و به دنبال پوسته ریزی این سلول ها وارد گردش خون مادر می شود و 2 تا 15درصد کل DNA آزاد موجود در گردش خون مادر را تشکیل می دهد. همچنین از طریق این آزمایش، امکان توالی یابی کل ژنوم جنین وجود دارد
امروزه از این تکنیک برای تعیین جنسیت زودهنگام جنین با تشخیص DNA مربوط به کروموزوم Y و ژن Rhesus D جنینی در هفته ۶ تا ۷ حاملگی استفاده می شود. اما یک مشکل در رابطه با آنالیز DNA آزاد جنینی وجود دارد که مربوط به جدا کردن آن از سلول های مادری است و ۸۰ تا ۹۰% کل DNA آزاد سلول پلاسما را شامل می شود.
تست های آمنیوسنتز و CVS جزﺀ روش های تهاجمی و دارای خطر سقط جنین هستند اما مزیت تست NIPT این است که جزﺀ روش های غیر تهاجمی بوده و خطر سقط جنین در این روش نامشهود است. هدف تشخیص پیش از تولد در واقع شناسایی اختلالات دوره جنینی، آمادگی برای زوج هایی که در معرض خطر به دنیا آوردن کودکی با نوعی اختلال است.
آزمایش NIPT طیف وسیعی در حدود 20 درصد اختلالات کروموزومی را شناسایی نمی کند اما دقیق ترین آزمایش برای تشخیص تری زومی می باشد. توجه پزشک به این نکته مهم است که اگر یک مشکل کروموزومی با ریسک بالا مانند سندرم داون در NIPT تشخیص داده شود، آزمایش قطعی بهتر است آمنیوسنتز یا CVS ارائه باشد، زیرا احتمال نتایج مثبت کاذب در آزمایش خون وجود دارد.
بیشتر بخوانید:
آزمایش کوردوسنتز (PUBS)
در روش کوردوسنتز نمونه برداری از خون جنین از طریق بند ناف انجام می شود. این تست جز روش های تهاجمی است که در آن سوزن از دیواره شکم وارد رحم می شود و مقداری از خون موجود در عروق بند ناف وکیوم می شود. 20 درصد احتمال سقط جنین در روش کوردوسنتز وجود دارد. به دلیل مشاهده جنین با اولتراسونوگرافی در حال حاضر بسیار به ندرت از این روش استفاده می شود و تقریبا منسوخ شده است.
آزمایش آمنیوسنتز
آمنیوسنتز روشی تهاجمی است که با ایجاد منفذ در دیواره شکم یا رحم به منظور برداشت مایع آمنیوتیک برای درک اینکه آیا نوزاد در معرض خطر نقص است یا خیر انجام می پذیرد.
تشخیص قبل از تولد بیماری های ژنتیکی به واسطه این تست احتمالا تا زمانی که یک روش غیر تهاجمی و مقرون به صرفه به لحاظ اقتصادی توسعه پیدا کند، باقی می ماند. پس از تهیه مایع آمنیوتیک، برای تشخیص اختلالات کروموزومی و سایر بیماری ها تست های مختلفی نیز انجام می شود. میزان دقت آمنیوسنتز برای تشخیص ناهنجاری های کروموزومی بیش از ۹۹ درصد است. این میزان اخیرا به واسطه استفاده از تکنیک fish و پروب های اختصاصی کروموزوم افزایش پیدا کرده است.
بیشتر بخوانید:
آزمایش نمونه برداری از پرزهای کوریونی
آزمایش CVS یک روش تهاجمی است که در آن یک درصد احتمال سقط جنین وجود دارد. نحوه نمونه برداری به این صورت است که تکه کوچکی از پرزهای سطح خارجی جفت برداشته شده و کاریوتایپ جنین را تهیه می کنند و یا برای بررسی مولکولی بیماری های ژنتیکی به آزمایشگاه ژنتیک فرستاده می شود. این بافت منشا جنینی دارد، که از لایه سلولی خارجی بلاستوسیت (تروفوبلاست) مشتق شده است.
نمونه پرزهای کوریونی (CVS) تقسیم شده و یک بخش آن برای تهیه کشت سلول مورد استفاده قرار می گیرد. از بخش دیگر DNA استخراج می شود تا بیماری های ژنتیکی ای که جنین در معرض ابتلا به آنهاست مورد بررسی قرار می گیرند، به عبارتی آزمایش مستقیم جهش یا گاهی بررسی مجموعه مارکرهای هاپلوتایپ پر خطر (High risk set of haplotype markers) انجام می شود.
بیشتر بخوانید:
بیشتر بخوانید: